„Musisz przyjechać
wejść do lasu cicho
krokiem tłumionym mchów poduchami
pnie sosen dotknąć swoją dłonią…
Musisz przyjechać
przysiąść na starej kłodzie przy brzegu
między palcami przesiewać wodę i piasek…”
Ludwik Lipnicki
Wschodnia część Borów Tucholskich, a zwłaszcza tereny w środkowym biegu rzeki Wdy, od dawna urzekały pięknem lasów, czystymi wodami oraz dużą różnorodnością świata roślinnego i zwierzęcego. Monotonne z pozoru bory sosnowe, kryją wiele zaskakujących niespodzianek ze świata przyrody. Zachowane dobra regionalnej kultury oraz niepowtarzalny klimat i urok tutejszych krajobrazów legł u podstaw utworzenia 16 lutego 1993 roku Wdeckiego Parku Krajobrazowego.
Obszar parku zajmuje 23 789 ha z czego 4 609 ha to otuliny. Park leży na terenie siedmiu gmin – Osie, Lniano, Śliwice, Drzycim, Warlubie, Jeżewo i Cekcyn. Obecna rzeźba terenu, na którą składają się równiny sandrowe, płaskie i faliste, wysoczyzny morenowe, dna dolin rzecznych i obniżenia rynien glacjalnych, zostały ukształtowane podczas zlodowacenia bałtyckiego. Najwyższe wzniesienia na garbach morenowych sięgają do 110 m n.p.m. Klimat Parku ma charakter umiarkowany ze stosunkowo małymi amplitudami temperatur. Spowodowane jest to, położeniem wewnątrz dużego kompleksu leśnego, który łagodzi zjawiska meteorologiczne.
Płynąca z północy na południe rzeka Wda (zwana także Czarną Wodą) w swym środkowym biegu silnie meandrując wcina się głęboko w powierzchnię sandru. Bystry nurt i często kamieniste podłoże nadają Wdzie charakter rzeki górskiej. Wybudowane w okresie międzywojennym dwie hydroelektrownie, spiętrzając Czarną Wodę utworzyły malownicze zbiorniki zaporowe: Zalew Żurski i Zalew Gródecki, podnosząc tym samym walory turystyczno – krajobrazowe terenu Ziemi Świeckiej. Wda w swym środkowym biegu przyjmuje trzy dopływy: Sobińską Strugę, Ryszkę i Prusinę. Ich wysokie i urwiste brzegi porastają bogate w gatunki lasy liściaste i mieszane. Atrakcyjność Parku podnoszą liczne jeziora objęte często ochroną rezerwatową. Oprócz wymienionych rzek, w dolinie Wdy występują również starorzecza, odcięte od macierzystego koryta zaporami hydroelektrowni.
Prawie 70% powierzchni Wdeckiego Parku Krajobrazowego zajmują lasy rosnące na ubogich piaskach sandrowych w większości jest to bór świeży. Dominującymi gatunkami w drzewostanie jest sosna pospolita (Pinus sylvestris) i brzoza brodawkowata (Betula pendula). Obecnie istniejący skład gatunkowy lasów, jest wynikiem działalności człowieka, co jest dowodem silnej presji na ten obszar. Zachowało się na tym terenie szereg miejsc, gdzie występują relikty polodowcowe, rzadkie, objęte ochroną całkowitą lub częściową gatunki roślin. Z pewnością jest to wynikiem dobrze rozwiniętej sieci rzek, będących dogodnymi szlakami wędrówek roślin, istnienia licznych obszarów bagiennych, torfowisk. Do reliktów glacjalnych należą: trzcinnik prosty (Calamagrostis stricta), żurawina drobnolistkowa (Oxycoccus microcarpus), fiołek torfowy (Viola epipsila), niektóre mszaki. Przedstawiciele flory lodowcowej to: borówka bagienna (Vaccinium uliginosum), bagno zwyczajne (Ledum palustre), mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi). Z chronionych gatunków spotkamy: cis (Taxus baccata) rosnące pojedynczo na terenie całego parku, jarząby brekinie (Sorbus torminalis) zwane brzękami, których liście i owoce widnieją w logo Wdeckiego Parku Krajobrazowego, wszystkie gatunki rosiczek, liczne storczyki, widłaka goździstego (Lycopodium clavatum), widłaka spłaszczonego (Lycopodium complanatum). Natrafić można między innymi na kopytnika pospolitego (Asarum europaeum), kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium), porosty – brodaczki. Ze zbiorowisk roślinnych najlepszy stan naturalności zachowały zbiorowiska roślinności wodnej, torfowisk niskich, przejściowych i wysokich, następnie grądy, w skład których wchodzą drzewa liściaste, dąbrowy świetliste i kwaśne, łęgi jesionowo-olsowe oraz bory bagienne.
Zmiany następowały powoli, ale systematycznie. Nadmierna eksploatacja drewna i uzupełnianie wyrębów łatwą w nasadzeniu sosną doprowadziły do zmiany charakteru z puszczańskiego na bory. Rzadko występujący podszyt tworzy jałowiec pospolity (Juniperus communis), a w wilgotniejszych miejscach kruszyna pospolita (Frangula alnus) i jarzębina (Sorbus aucuparia). Na niezwykle bogato runo leśne składają się borówka czarna (Vaccinium myrtillus) i brusznica (Vaccinium vitis-idaea), mchy, wrzosy, konwalia majowa (Convallaria majalis), zawilce i inne. Kryje ono również wiele ciekawych, reliktowych gatunków roślin, gdzie indziej już dawno wymarłych, a tu znajdujących doskonałe warunki do życia.
Walory środowiska przyrodniczego podnoszą licznie występujące pomniki przyrody (23 pojedyncze drzewa, 22 zbiorowe, 7 alei pomnikowych i 4 głazy – pomniki przyrody nieożywionej). Rzadkie, ginące porosty, takie jak brodaczka zwyczajna (Usnea filipendula), granicznik płucnik (Lobaria pulmonaria), będące wskaźnikiem czystości powietrza, świadczą o wysokiej jakości środowiska przyrodniczego.
Rzeźba terenu, specyficzny klimat, stosunki wodne i różnorodność świata roślinnego, stanowią schronienie, miejsce odpoczynku i lęgów dla dużej ilości gatunków ptaków ssaków i innych zwierząt. Dotychczasowe badania niektórych grup bezkręgowców, wykazały znaczne bogactwo gatunkowe, szczególnie w siedliskach o charakterze naturalnym. Jednak wiele grup systematycznych nie jest dostatecznie poznanych i opracowanych. Bagna, jeziora i rzeki zaskakują obfitością ichtiofauny. Miłośnicy wędkowania oprócz pospolitych gatunków znajdą tu: pstrągi potokowe (Salmo trutta morpha fario), lipienie (Thymallus thymallus), sumy (Silurus glanis), szczupaki (Esox lucius) i okazałe trocie jeziorowe (Salmo trutta morpha lacustris), z płazów – rzekotki drzewne (Hyla arborea), traszki zwyczajne (Triturus vulgaris) i grzebieniaste (Triturus cristatus), ropuchy (Bufo sp.), grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), żaby zielone i brunatne (Rana sp.), stosunkowo częstym gościem jest kumak nizinny ((Bombina bombina). Gady reprezentowane są przez padalca zwyczajnego (Anguis fragilis), jaszczurkę zwinkę (Lacerta agilis) i żyworodną (Lacerta vivipara), zaskrońca, żmiję zygzakowatą. Bory sosnowe zasiedlane są stosunkowo niewielką ilością zwierząt, natomiast lasy liściaste i mieszane są schronieniem dla dzików (Sus scrofa), saren (Capreolus capreolus), jeleni (Cervus elaphus) i danieli (Dama dama). Przy odrobinie szczęścia na terenach podmokłych spotkać można łosia (Alces alces). Z 42 gatunków ssaków na uwagę zasługuje obecność ryjówek (Soricidae), rzęsorka mniejszego (Neomys anomalus), wydry (Lutra lutra), bobra (Castor fiber), borsuka (Meles meles).
Najliczniejszą grupę stanowią ptaki, ok. 170 gatunków, a wśród nich wiele rzadkich, gniazdujących tu lub zalatujących podczas wiosennych i jesiennych przelotów. Są to: bielik (Haliaeetus albicilla), rybołów (Pandion haliaetus), kszyk (Gallinago gallinago), kropiatka (Porzana porzana), derkacz (Crex crex), bocian czarny (Ciconia nigra), żuraw (Grus grus), czapla biała (Ardea alba) i siwa (Ardea cinerea), błotniak stawowy (Circus aeruginosus), łąkowy (Circus pygargus) i zbożowy (Circus cyaneus). W wysokich klifach nad rzeką Wdą gniazduje zimorodek (Alcedo atthis) – niewątpliwa osobliwość awifauny. Bogaty świat nietoperzy reprezentowany jest przez 11 gatunków tych latających ssaków, wśród nich takie rzadkie gatunki jak: karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus) i mroczek późny (Eptesicus serotinus).
Unikalny krajobraz Parku stanowi nieznacznie pofałdowany obszar równin sandrowych, porośnięty niezwykłymi pod względem zdrowotnym borowymi lasami, a także wytopiskowy charakter śródleśnych „oczek” jeziornych. Z naturalnym krajobrazem Parku doskonale komponują się stare borowiackie i kociewskie chaty będące wspomnieniem dawnych czasów. Często zamieszkane i zadbane, pełne gwarnych okrzyków dzieci, sprawiają wrażenie jakby dla nich czas stanął w miejscu. Ale są też takie, które trwają ostatnim wysiłkiem spróchniałych desek, zmęczone latami, chylące się ku upadkowi. Przydrożne kapliczki będące niegdyś miejscem gorących modlitw lokalnej społeczności, teraz niejednokrotnie zapomniane i zaniedbane, proszą przechodniów o chwilę refleksji i zadumy. Do miejscowości w których zatrzymał się czas należą: Miedzno, Brzeziny oraz Leosia.
Ciekawostką przyrodniczą, a jednocześnie historyczną Parku jest Kamień Napoleoński o wymiarach ok. 110 na 150 cm. Z nieznanych powodów wyryto na nim piastowską koronę i dwa krzyże maltańskie. Być może mają one związek z bitwą, która rozegrała się pod Drzycimiem w 1091 roku, pomiędzy wojskami polskimi pod dowództwem Władysława Hermana, a wojskami książąt pomorskich. Druga teoria głosi, że znaki te wyrył polski żołnierz armii napoleońskiej z oddziałów maszerujących przez nasze ziemie. Głaz ten jest pomnikiem przyrody nieożywionej.
Druga z zagadek to Diabelski Kamień zwany „Kamieniem Świętego Wojciecha” znajdujący się przy południowej granicy Parku w okolicy stacji kolejowej w Leosi. To największy na Pomorzu głaz narzutowy o obwodzie 24,5m! Według legendy Święty Wojciech na tym kamieniu wygłaszał kazania podczas swojej wędrówki do Prus. Druga legenda opowiada o diable, który chcąc zmienić bieg rzeki, zaplanował przegrodzenie jej olbrzymim głazem. Zaskoczony nadchodzącym świtem porzucił jednak ów kamień w lesie, stąd jego druga nazwa „Diabelski Kamień”. To również pomnik przyrody nieożywionej.
Wdecki Park krajobrazowy to także teren szczególnie atrakcyjny dla uprawiania różnorodnych form turystyki i rekreacji – raj dla wędkarzy i przyrodników, a także dla tych, którzy wrażliwi są na piękno przyrody. Wda oraz zbiorniki zaporowe przyczyniają się do rozwoju sportów wodnych. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się spływy kajakowe, podczas których cele rekreacyjne łączą się z poznawczymi. Ciekawe terasy, malowniczo położone osady i osobliwości przyrodnicze sprzyjają turystyce pieszej i rowerowej. Aby ułatwić piesze wędrówki, zostały utworzone i opisane ścieżki dydaktyczne, a także 11 szlaków turystycznych. Masowy wypoczynek skupiony jest w Tleniu, pretendującym do miana miejscowości uzdrowiskowej, jednakże poa nim obszar Parku jest jeszcze niedostatecznie zagospodarowany pod względem turystycznym. Niewątpliwymi atrakcjami turystycznymi są: uruchomiona w 1923 roku hydroelektrownia w Gródku, którą uroczyście otworzył prezydent RP Stanisław Wojciechowski, oraz znacznie większa hydroelektrownia w Żurze, otwarta w 1930 roku przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego.
Zwiedzając malownicze zakątki Borów Tucholskich możemy być pewni, że las nas przygarnie a ludzie ugoszczą.
Szczególnie cenne obszary objęto ochroną rezerwatową:
- Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego (Szczerkowo) – (102 ha, gm. Osie) największe w Polsce naturalne stanowisko jarząbu brekinii,
- Dury – (12,5 ha, gm. Osie) – cztery dystroficzne jeziora wraz z przylegającymi torfowiskami,
- Jezioro Miedzno – (88,5 ha, gm. Osie) – rezerwat ornitologiczny (ptaków wodno- błotnych),
- Jezioro Ciche – (38 ha, gm. Osie) – zespół roślinności wodnej i bagiennej,
- Jezioro Martwe – (4 ha, gm. Osie) – jezioro dystroficzne wraz z przylegajacymi do niego torfowiskami,
- Jezioro Piaseczno – (160 ha, gm. Osie) – jezioro rynnowe, o wyjątkowo czystej wodzie, z dobrze zachowanymi zbiorowiskami roślin wodnych i torfowiskowych,
- Jezior Łyse – (20 ha, gm. Warlubie) – jezioro z dobrze zachowanymi ekosystemami wodno – błotnych (z zespołem mszarnym przygiełki białej) i boru bagiennego z charakterystycznymi, rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin.
Oprócz istniejących rezerwatów dyrekcja Parku chce utworzyć również nowe. Na szczególną uwagę zasługują tereny nad brzegami rzeki Wdy pomiędzy miejscowością Leosia i Bedlenki, gdzie rzeka zachowała jeszcze swój pierwotny, dziki charakter przypominający górską rzekę płynącą w ostro wciętej dolinie.
W ramach programu NATURA 2000 wyznaczone zostały tzw. obszary specjalnej ochrony ptaków (Special Protection Areas – SPA) Wdecki Park Krajobrazowy całym swym obszarem leży na terenie ostoi „Bory Tucholskie” (Kod ostoi – PLB220009) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (Special Areas of Conservation – SAC) – na terenie Parku obszar o nazwie „Sandr Wdy” (Kod ostoi – PLH040017)
Daniel Siewert